In het kort
- Veel mensen willen thuis sterven.
- Vaak kan dat met zorg van uw huisarts, de wijkverpleging en uw naasten.
- 's Nachts kan er iemand bij u zijn van de nachtzorg (bijvoorbeeld van de Vrijwillige Palliatieve Terminale Zorg).
- Bespreek met uw huisarts wat er te doen is tegen pijn en angst.
- Praten met een geestelijk verzorger kan aan het einde van uw leven prettig zijn.
- Als u erg oud of erg ziek bent, kan niet meer eten en drinken een goede manier van sterven zijn.
- Soms is thuis sterven niet goed mogelijk. U kunt dan naar een hospice gaan, een verpleeghuis of woonzorgcentrum.
De laatste maanden / weken van het leven
De laatste weken of maanden van het leven zijn vaak waardevol en emotioneel, voor u zelf en voor de mensen om u heen. U neemt afscheid van het leven. Het geeft rust als u het leven goed kunt afronden.
Misschien kunt u thuis blijven, misschien gaat u naar een hospice of een andere instelling. Dat betekent afscheid van het huis waar u misschien jaren gewoond heeft, van uw buurt en uw vertrouwde omgeving.
Misschien zult u bij elke belangrijke gebeurtenis denken: dit is waarschijnlijk de laatste keer dat ik dit meemaak. En dan is er ten slotte het afscheid van uw dierbaren.
Veel mensen overlijden vanzelf en rustig. Sommigen krijgen last van benauwdheid, angst of pijn.
- Er zijn mogelijkheden om lijden in de laatste fase te verminderen, zoals behandeling van pijn, angst en onrust.
- Ook uw naasten kunnen veel voor u doen als het levenseinde dichtbij komt, bijvoorbeeld waken.
- Verder kan praten met een geestelijk verzorger prettig zijn.
- Misschien denkt u erover om de dood te versnellen, bijvoorbeeld door te stoppen met eten en drinken of euthanasie.
Praat met uw huisarts over wat u belangrijk vindt en graag wilt.
De laatste weken of maanden van het leven noemen artsen de terminale fase.
Thuis sterven
Veel mensen willen graag thuis sterven. Het is belangrijk dat er genoeg zorg is:
- Uw huisarts en de wijkverpleegkundige zorgen ervoor dat u goed verzorgd wordt. Ook bij wassen, aankleden, eten en hulp bij de huishouding kan de thuiszorg helpen. Een verpleegkundige of verzorgende komt meerdere keren per dag langs als dat nodig is. De huisarts komt in deze periode ook regelmatig bij u.
- Ook uw partner, familie of vrienden zijn belangrijk.
- Er zijn speciale vrijwilligers die u thuis kunnen ondersteunen. U vindt deze op VPTZ.nl. Als u ze belt, kan er meestal snel een vrijwilliger bij u komen helpen.
De vrijwilligers hebben veel ervaring in de zorg. Ze hebben vaak zelf een dierbare verloren en weten daardoor hoe dat voelt.
Zij kunnen ook 's nachts bij u zijn.
Soms is thuis sterven niet goed mogelijk, maar kunt u naar een hospice.
Nachtzorg in de laatste weken
De nachten zijn voor veel mensen moeilijk in de laatste weken. U kunt zich onzeker voelen en onveilig. Veel mensen willen graag dat er 's nachts iemand bij ze is.
Als u 's nachts zorg nodig heeft, komt een verpleegkundige of verzorgende van de thuiszorg 's nachts een of een paar keren bij u langs. Bijvoorbeeld om u naar het toilet te brengen of medicijnen te geven.
Om nachtzorg te kunnen krijgen, schrijft uw huisarts een terminaal verklaring. Daar staat in dat uw huisarts verwacht dat u nog maximaal 3 maanden te leven heeft.
Wilt u graag dat er de hele nacht iemand bij u is? Misschien kunnen uw kinderen of familie bij u overnachten. Dat is niet altijd te regelen. Soms kan de thuiszorg de hele nacht blijven maar dat is niet altijd mogelijk. Dan kunt u bellen voor nachtzorg van de Vrijwillige Palliatieve Terminale Zorg. Er komt dan 's avonds laat tot 's ochtends vroeg iemand bij u. Deze vrijwilliger heeft veel ervaring met nachtzorg. Zij/hij kan u helpen, waken en 'er zijn'.
Naar een hospice of andere instelling
Een hospice is een gebouw met ingerichte kamers. U krijgt hier een eigen kamer. Meestal zijn er tussen de 2 en 10 kamers, dit verschilt per hospice. Soms zijn er ook logeerkamers voor familie. In het hospice is de sfeer zoveel mogelijk als thuis.
In het hospice krijgt u zorg van vrijwilligers en verpleegkundigen. Uw familie of andere naasten kunnen ook helpen. De verpleegkundige is er meestal meerdere momenten per dag. In sommige hospices is er 24 uur per dag een verpleegkundige.
Er is goede samenwerking met artsen en andere zorgverleners. Als u in een hospice dichtbij huis komt, kan uw eigen huisarts misschien zorg blijven geven. Anders krijgt u zorg van de huisarts in de buurt van het hospice. Sommige hospices hebben een vaste arts in dienst.
U kunt aan uw huisarts vragen of er een hospice bij u in de buurt is. Op zorgkaartnederland.nl staat ook waar hospices zijn.
Als u gaat sterven, dan kunt u ook naar een verpleeghuis, een woonzorgcentrum of naar een ziekenhuis. Daar is vaak ook een speciale afdeling voor mensen die gaan sterven.
Behandelingen om pijn en lijden te verminderen
Er zijn verschillende behandelingen om pijn en lijden te verminderen:
- Pijnstillers, bijvoorbeeld:
- paracetamol ,
- ibuprofen , diclofenac en naproxen (nsaid's, deze kunnen veel maagklachten geven)
- tramadol .
- Morfine
.
Morfine vermindert pijn en benauwdheid.
De arts geeft het meestal als andere pijnstillers niet meer helpen.
Van veel morfine kunt u soms voor een tijdje suf of verward worden.
Uw lichaam raakt snel gewend aan morfine. Dat betekent dat u na een tijd wat meer morfine nodig kunt hebben om de pijn onder controle te houden. - Medicijnen tegen angst. Bijvoorbeeld oxazepam
en diazepam
.
U wordt er rustig, ontspannen en minder angstig van. - Medicijnen tegen verwardheid.
Meestal wordt hier haloperidol voor gebruikt. - Chemotherapie of bestraling.
Soms heeft iemand met kanker veel last van bijvoorbeeld pijn of benauwdheid. Met chemotherapie of bestraling zijn deze klachten soms te verminderen. - Cannabis
.
U kunt eventueel cannabis op recept proberen: als u ernstig ziek bent, niet meer beter wordt en andere behandelingen niet (voldoende) helpen. Er is nog weinig goed onderzoek naar gedaan. Maar sommige artsen en patiënten vinden dat het kan helpen bij pijn, misselijkheid, overgeven of slaapproblemen. Bespreek het met uw huisarts. - Palliatieve sedatie.
Een arts geeft u een medicijn waardoor u suffer wordt of in een soort diepe slaap komt. Hierdoor heeft u minder of geen last meer van de pijn of benauwdheid.
tramadol
Tramadol is een morfineachtige pijnstiller (opiaat). Het heeft een sterke pijnstillende werking.
Artsen schrijven het voor bij plotselinge of langdurige hevige pijn en bij zenuwpijn. Soms schrijven artsen het voor bij seksuele stoornissen (voortijdige zaadlozing).
Bron: Apotheek.nlnaproxen
Naproxen is een ontstekingsremmende pijnstiller. Dit soort pijnstillers wordt ook wel NSAID genoemd. Het werkt pijnstillend, ontstekingsremmend en koortsverlagend.
Het is te gebruiken bij pijn waarbij ook sprake is van een ontsteking, zoals bij gewrichtspijn. Ook bij ontstekingen van de gewrichten zoals reumatoïde artritis, ziekte van Bechterew en jicht. Bovendien bij koliekpijn, hoofdpijn, migraine en menstruatieklachten, zoals abnormaal vaginaal bloedverlies. Het wordt soms ook gebruikt bij pijnlijke, stijve en versleten gewrichten (artrose), spierpijn en klachten door griep of verkoudheid.
Bron: Apotheek.nldiclofenac
Diclofenac is een ontstekingsremmende pijnstiller. Dit soort pijnstillers wordt ook wel NSAID's genoemd. Het werkt pijnstillend, ontstekingsremmend en koortsverlagend.
Het is te gebruiken bij pijn waarbij ook sprake is van een ontsteking, zoals bij gewrichtspijn, reumatoïde artritis (ontsteking van de gewrichten), ziekte van Bechterew en jicht (ontsteking in uw gewricht).
Bovendien bij koliekpijn, menstruatieklachten, zoals abnormaal vaginaal bloedverlies, migraine en hoofdpijn. Het wordt soms ook gebruikt bij artrose (het kraakbeen in uw gewrichten wordt dunner), spierpijn en klachten door griep of verkoudheid.
Bron: Apotheek.nldiazepam
Diazepam behoort tot de benzodiazepinen. Het werkt rustgevend, spierontspannend, vermindert angstgevoelens en beïnvloedt de overdracht van elektrische prikkels in de hersenen.
Artsen schrijven het voor bij angstgevoelens en gespannenheid, paniekstoornissen, slapeloosheid, alcoholontwenning, spierkrampen, epilepsie en onrust.
Bron: Apotheek.nloxazepam
Oxazepam behoort tot de benzodiazepinen. Het werkt rustgevend, spierontspannend, vermindert angstgevoelens en beïnvloedt de overdracht van elektrische prikkels in de hersenen.
Artsen schrijven het voor bij angstgevoelens en gespannenheid, slapeloosheid en alcoholontwenning.
Bron: Apotheek.nlhaloperidol
Haloperidol behoort tot de klassieke antipsychotica. Het remt in de hersenen de effecten van de natuurlijk voorkomende stof dopamine. Hierdoor verminderen psychosen en onrust.
Artsen schrijven het voor bij psychose, schizofrenie, manie, onrust, dementie, tics, dwangstoornissen, misselijkheid en braken en hik.
cannabis
Cannabis is een kruidenmiddel, het bevat de toppen van de plant Cannabis sativa. Andere namen zijn marihuana of wiet. De apotheek levert speciale producten met een vaste samenstelling aan werkzame stoffen: de medicinale cannabis.
Artsen schrijven medicinale cannabis voor bij MS (multipele sclerose). Ze schrijven het soms voor bij ernstige spierkrampen door ruggenmergschade, misselijkheid en braken door behandeling van kanker, hiv, aids of hepatitis C, chronische pijn, vooral zenuwpijn, tics (syndroom van Gilles de la Tourette) en glaucoom (verhoogde oogboldruk).
Ze schrijven het ook voor in de palliatieve zorg (zorg in de laatste levensfase) om misselijkheid en pijn te bestrijden en de eetlust op te wekken. En bij epilepsie, maar de werking is daarbij niet aangetoond.
Uw arts zal cannabis pas voorschrijven als de gebruikelijke behandelingsmethoden onvoldoende werken of wanneer er te veel bijwerkingen optreden.
Bron: Apotheek.nlparacetamol
Paracetamol werkt pijnstillend en koortsverlagend.
Het is te gebruiken bij verschillende soorten pijn zoals, hoofdpijn, migraine, koorts, griep, verkoudheid, keelpijn, bijholteontsteking, middenoorontsteking, oorpijn door gehoorgangontsteking, artrose, spierpijn, gewrichtspijn en menstruatieklachten.
Bron: Apotheek.nlibuprofen
Ibuprofen is een ontstekingsremmende pijnstiller. Dit soort pijnstillers wordt ook wel NSAID genoemd. Het werkt pijnstillend, ontstekingsremmend en koortsverlagend.
Het is te gebruiken bij pijn waarbij ook sprake is van een ontsteking, zoals bij gewrichtspijn, reumatoïde artritis, ziekte van Bechterew en jicht. Bovendien bij migraine, hoofdpijn en menstruatieklachten, zoals abnormaal vaginaal bloedverlies. Het wordt soms ook gebruikt bij artrose, spierpijn en klachten door griep of verkoudheid.
Bron: Apotheek.nlmorfine
Morfine is de belangrijkste vertegenwoordiger van de morfineachtige pijnstillers (opiaten). Het heeft een sterk pijnstillende werking.
Artsen schrijven het voor bij plotselinge hevige pijn, zoals pijn na een operatie, ernstige verwonding, pijn na een hartinfarct of koliekpijn. Ook bij langdurige hevige pijn, zoals pijn bij kanker.
Artsen schrijven het ook voor bij ernstige benauwdheid door een hart dat minder goed pompt (hartfalen) en bij zorg voor mensen die niet meer beter worden (palliatieve zorg).
Bron: Apotheek.nlStoppen met eten en drinken
Als het einde van het leven dichtbij is, lukt eten en drinken vaak niet meer. Uw lichaam neemt geen voedsel of vocht meer op. Eten en drinken hoeft ook niet meer. U wordt zwakker, suffer. U slaapt in en sterft uiteindelijk op een natuurlijke manier.
U kunt er ook eerder voor kiezen om te stoppen met eten en drinken. Dit versnelt de dood. Bijvoorbeeld als u erg oud of ziek bent en eigenlijk geen zin in eten of dorst meer heeft. Dan kan dit een goede manier van sterven zijn.
Bespreek het met uw arts als u dit zou willen. Uw huisarts kan u hierbij begeleiden.
ORS
ORS is een oplossing van zouten en glucose (druivensuiker) in water.
Het wordt gebruikt bij waterdunne diarree en braken (overgeven).
Bron: Apotheek.nlVragen over het leven bespreken
Misschien zoekt u aan het einde van uw leven naar antwoorden op vragen over leven en dood. Geestelijk verzorgers kunnen u hierbij helpen.
Er zijn geestelijk verzorgers voor alle geloven en ook voor mensen die niet geloven. Steeds meer geestelijk verzorgers komen ook bij mensen thuis.
U kunt een geestelijk verzorger vinden in uw buurt via de VGVZ. Of vraag uw huisarts ernaar.
Meer informatie over zorg en ondersteuning in de laatste levensfase
Hier vindt u meer informatie over zorg en ondersteuning in de laatste fase van het leven:
- Overpalliatievezorg.nl, met informatie over zorg en hulp en filmpjes met verhalen van mensen.
- Het e-book Praat op tijd over uw levenseinde.
- Alsjenietmeerbeterwordt.nl: mensen vertellen over hoe zij zo plezierig mogelijk hun laatste dagen konden beleven.
- Ikwilmetjepraten.nu. Tips voor een gesprek over uw wensen in de laatste fase van uw leven. Ook vindt u er films met persoonlijke verhalen.
- De Dappere Patiënt. Patiënten en hun huisartsen over het gesprek over wensen rond het levenseinde.
- In gesprek over leven en dood: films in verschillende talen.
- MIND Korrelatie. Hier kunt u terecht met vragen over zorg en welzijn.
- Netwerken Palliatieve Zorg. Via deze website vindt u zorg voor in de laatste levensfase.
- Expertisecentrum Euthanasie, voor mensen met een stervenswens van wie de arts geen euthanasie kan of wil geven.
- Wilsverklaringen om in te vullen kunt u bijvoorbeeld kopen bij Stichting Zorgverklaring, de NVVE en de NPV (christelijk).
- Soms is na euthanasie weefsel- of orgaandonatie mogelijk, de Nederlandse Transplantatie Stichting geeft hier meer informatie over.
De tekst is gebaseerd op e-book Praat op tijd over uw levenseinde en op de Richtlijn Levensbeëindiging op verzoek bij patiënten met een psychische stoornis.