In het kort
- De terminale fase is de fase voor het levenseinde.
- Meestal gaat het om de laatste weken of maanden.
- Er zijn verschillende mogelijkheden om te zorgen dat u zo min mogelijk lijdt en uw leven goed kunt afronden.
- Om pijn en lijden te verminderen zijn er verschillende behandelingen, zoals pijnbehandeling en palliatieve sedatie.
- Is het uw wens om thuis te sterven? Met palliatief terminale zorg is dat vaak goed mogelijk.
- Schakel op tijd nachtzorg in.
- Soms is thuis sterven niet goed mogelijk. Een bijna-thuis-huis of een hospice kan dan een goede mogelijkheid zijn.
- Als u erg oud of erg ziek bent, kan niet meer eten en drinken een goede manier van sterven zijn.
Wat is de terminale fase?
Met de terminale fase bedoelen artsen de laatste weken of maanden van uw leven. Het is een intensieve fase, voor u zelf en voor de mensen om u heen. Het geeft rust wanneer u zo min mogelijk lijdt en u het leven zo goed mogelijk kunt afronden. Bijvoorbeeld door te zijn op de plek waar u het liefste wilt zijn. Praat er over met uw huisarts.
Afscheid nemen van het leven is intens en emotioneel. Als u naar het ziekenhuis of een andere instelling gaat om te sterven, betekent dit het afscheid van het huis waar u misschien jaren gewoond heeft, van uw buurt en uw vertrouwde omgeving. Misschien zult u bij elke belangrijke gebeurtenis en elk feest denken: dit is waarschijnlijk de laatste keer dat ik dit meemaak. En dan is er ten slotte het afscheid van uw dierbaren.
Sommige mensen komen vanzelf rustig te overlijden. Andere hebben of krijgen last van benauwdheid, angst of pijn. Er zijn behandelingen om eventueel lijden in de terminale fase te verminderen, zoals pijnbehandeling, behandeling tegen angst en onrust en palliatieve sedatie. Maar zelfs de beste zorg kan niet altijd alle klachten wegnemen. Of het lijden aan het einde voor u ondraaglijk is of zou kunnen worden, is niet te voorspellen. Bespreek de mogelijkheden in ieder geval met uw (huis)arts. Bij ondraaglijk lijden kunt u de arts vragen om euthanasie.
Sommige mensen vinden het prettig om in deze periode over hun leven te praten met een geestelijk verzorger. Die is deskundig in het luisteren naar uw verhaal en ondersteunt u bij het zoeken naar betekenis in uw situatie. Zou u dit ook willen, vertel dit dan gerust aan uw huisarts. U kunt een geestelijk verzorger vinden in uw buurt via de VGVZ.
ORS
ORS is een oplossing van zouten en glucose (druivensuiker) in water.
Het wordt gebruikt bij waterdunne diarree en braken (overgeven).
Bron: Apotheek.nlBehandelingen om pijn en lijden te verlichten
Een arts heeft verschillende behandelingen om pijn en lijden te verminderen. Enkele bekende zijn:
- Pijnbestrijding. Pijnmedicijnen zijn bijvoorbeeld: paracetamol , nsaid's als: ibuprofen , diclofenac en naproxen (nsaid's kunnen veel maagklachten geven) en tramadol .
- Een bijzondere pijnstiller is morfine . Dit medicijn vermindert pijn en eventuele benauwdheid. Morfine wordt meestal gegeven als andere, minder sterke, pijnmedicijnen niet meer helpen. Van veel morfine kunt u soms voor een tijdje suf of verward worden. Morfine is een middel waar uw lichaam snel aan gewend raakt. Het betekent dat u na enige tijd wat meer morfine nodig kunt hebben om de pijn onder controle te houden. Omdat morfine een sterk pijnmedicijn is en ook tegen benauwdheid goed kan helpen, wordt het middel veel gebruikt bij ernstige ziekten in de laatste levensfase.
- Behandeling van angst. Van de zogenoemde benzodiazepinen als oxazepam en diazepam wordt u rustig, ontspannen en minder angstig.
- Aanpak van verwardheid. Meestal wordt hier haloperidol voor gebruikt.
- Palliatieve chemotherapie of radiotherapie. Soms hebben kankerpatiënten die niet lang meer te leven hebben veel last van een tumor, bijvoorbeeld pijn of benauwdheid. Met palliatieve chemotherapie (medicijnen via een infuus) of radiotherapie (bestraling) kan de arts de klachten verminderen.
- Cannabis . U kunt eventueel cannabis op recept proberen: als u ernstig ziek bent, niet meer beter wordt en andere medicijnen of behandelingen niet (voldoende) helpen of te veel bijwerkingen geven. Er is nog weinig goed onderzoek naar gedaan, maar sommige artsen en patiënten vinden dat het kan helpen bij pijn, misselijkheid, overgeven of slaapproblemen. Bespreek het met uw huisarts.
- Palliatieve sedatie. Bij palliatieve sedatie geeft een arts u medicijnen waardoor u gaat slapen. Meestal is dit het slaapmedicijn Midazolam
. Dit doet een arts als u veel pijn heeft, of het bijvoorbeeld erg benauwd heeft. En als het niet lukt om dit op een andere manier op te lossen. Doordat u slaapt, heeft u geen last meer van de pijn of benauwdheid.
Er zijn verschillende vormen van palliatieve sedatie:- Oppervlakkige sedatie: bij oppervlakkige sedatie ligt u te soezen. U bent een beetje suf, maar u maakt nog wel mee wat er om u heen gebeurt.
- Diepe sedatie: u slaapt dan steeds.
- Tijdelijke sedatie.
- Continue sedatie.
U beslist samen met uw huisarts wat voor u het beste is. Het helpt om dit gesprek met uw huisarts goed voor te bereiden.
tramadol
Tramadol is een morfineachtige pijnstiller (opiaat). Het heeft een sterke pijnstillende werking.
Artsen schrijven het voor bij plotselinge of langdurige hevige pijn en bij zenuwpijn. Soms schrijven artsen het voor bij seksuele stoornissen (voortijdige zaadlozing).
Bron: Apotheek.nlnaproxen
Naproxen is een ontstekingsremmende pijnstiller. Dit soort pijnstillers wordt ook wel NSAID genoemd. Het werkt pijnstillend, ontstekingsremmend en koortsverlagend.
Het is te gebruiken bij pijn waarbij ook sprake is van een ontsteking, zoals bij gewrichtspijn, reumatoïde artritis, ziekte van Bechterew en jicht. Bovendien bij koliekpijn, hoofdpijn, migraine en menstruatieklachten, zoals abnormaal vaginaal bloedverlies. Het wordt soms ook gebruikt bij artrose, spierpijn en klachten door griep of verkoudheid.
Bron: Apotheek.nldiclofenac
Diclofenac is een ontstekingsremmende pijnstiller. Dit soort pijnstillers wordt ook wel NSAID's genoemd. Het werkt pijnstillend, ontstekingsremmend en koortsverlagend.
Het is te gebruiken bij pijn waarbij ook sprake is van een ontsteking, zoals bij gewrichtspijn, reumatoïde artritis, ziekte van Bechterew en jicht.
Bovendien bij koliekpijn, menstruatieklachten, zoals abnormaal vaginaal bloedverlies, migraine en hoofdpijn. Het wordt soms ook gebruikt bij artrose, spierpijn en klachten door griep of verkoudheid.
Bron: Apotheek.nldiazepam
Diazepam behoort tot de benzodiazepinen. Het werkt rustgevend, spierontspannend, vermindert angstgevoelens en beïnvloedt de overdracht van elektrische prikkels in de hersenen.
Artsen schrijven het voor bij angstgevoelens en gespannenheid, paniekstoornissen, slapeloosheid, alcoholontwenning, spierkrampen, epilepsie en onrust.
Bron: Apotheek.nloxazepam
Oxazepam behoort tot de benzodiazepinen. Het werkt rustgevend, spierontspannend, vermindert angstgevoelens en beïnvloedt de overdracht van elektrische prikkels in de hersenen.
Artsen schrijven het voor bij angstgevoelens en gespannenheid, slapeloosheid en alcoholontwenning.
Bron: Apotheek.nlmidazolam
Midazolam behoort tot de benzodiazepinen. Het werkt rustgevend, spierontspannend, vermindert angstgevoelens en beïnvloedt de overdracht van elektrische prikkels in de hersenen.
Artsen schrijven het voor bij slapeloosheid, onrust, aanvallen van epilepsie, hik en alcoholontwenning.
haloperidol
Haloperidol behoort tot de klassieke antipsychotica. Het remt in de hersenen de effecten van de natuurlijk voorkomende stof dopamine. Hierdoor verminderen psychosen en onrust.
Artsen schrijven het voor bij psychose, schizofrenie, manie, onrust, dementie, tics, dwangstoornissen, misselijkheid en braken en hik.
cannabis
Cannabis is een kruidenmiddel, het bevat de toppen van de plant Cannabis sativa. Andere namen zijn marihuana of wiet. De apotheek levert speciale producten met een vaste samenstelling aan werkzame stoffen: de medicinale cannabis.
Artsen schrijven medicinale cannabis voor bij MS (multipele sclerose). Ze schrijven het soms voor bij ernstige spierkrampen door ruggenmergschade, misselijkheid en braken door behandeling van kanker, hiv, aids of hepatitis C, chronische pijn, vooral zenuwpijn, tics (syndroom van Gilles de la Tourette) en glaucoom (verhoogde oogboldruk).
Ze schrijven het ook voor in de palliatieve zorg (zorg in de laatste levensfase) om misselijkheid en pijn te bestrijden en de eetlust op te wekken. En bij epilepsie, maar de werking is daarbij niet aangetoond.
Uw arts zal cannabis pas voorschrijven als de gebruikelijke behandelingsmethoden onvoldoende werken of wanneer er te veel bijwerkingen optreden.
Bron: Apotheek.nlparacetamol
Paracetamol werkt pijnstillend en koortsverlagend.
Het is te gebruiken bij verschillende soorten pijn zoals, hoofdpijn, migraine, koorts, griep, verkoudheid, keelpijn, bijholteontsteking, middenoorontsteking, oorpijn, artrose, spierpijn, gewrichtspijn en menstruatieklachten.
Bron: Apotheek.nlibuprofen
Ibuprofen is een ontstekingsremmende pijnstiller. Dit soort pijnstillers wordt ook wel NSAID genoemd. Het werkt pijnstillend, ontstekingsremmend en koortsverlagend.
Het is te gebruiken bij pijn waarbij ook sprake is van een ontsteking, zoals bij gewrichtspijn, reumatoïde artritis, ziekte van Bechterew en jicht. Bovendien bij migraine, hoofdpijn en menstruatieklachten, zoals abnormaal vaginaal bloedverlies. Het wordt soms ook gebruikt bij artrose, spierpijn en klachten door griep of verkoudheid.
Bron: Apotheek.nlmorfine
Morfine is de belangrijkste vertegenwoordiger van de morfineachtige pijnstillers (opiaten). Het heeft een sterk pijnstillende werking.
Artsen schrijven het voor bij plotselinge hevige pijn, zoals pijn na een operatie, ernstige verwonding, pijn na een hartinfarct of koliekpijn. Ook bij langdurige hevige pijn, zoals pijn bij kanker.
Artsen schrijven het ook voor bij ernstige benauwdheid door hartfalen en in de palliatieve zorg (zorg in de laatste levensfase).
Bron: Apotheek.nlThuis sterven
Veel mensen willen graag thuis in hun eigen omgeving sterven. Het is een intensieve periode voor u zelf en voor uw naasten en degenen die u verzorgen. In de laatste levensfase kunt u speciale zorg krijgen. Dit heet palliatief terminale zorg. De mensen van de palliatief terminale zorg kunnen er samen met uw huisarts voor zorgen dat thuis sterven goed kan.
Soms is thuis sterven niet goed mogelijk. Dat betekent niet per se dat u in het ziekenhuis opgenomen moet worden. Misschien is een bijna-thuis-huis of een hospice voor u een goede mogelijkheid. Ziekenhuizen en verpleeghuizen hebben vaak ook een speciale afdeling voor terminale zorg.
Bijna-thuis-huis en hospice
Een bijna-thuis-huis is een huis met ongeveer 4 tot 6 kamers en logeerkamers voor familie en andere naasten. Uw eigen (huis)arts is verantwoordelijk voor de zorg. Palliatief terminale zorg is ook mogelijk in het bijna-thuis-huis. Er werken ook nog goed getrainde vrijwilligers in het huis.
Een hospice is een gebouw met 6 tot 10 kamers plus logeerkamers. Er is 24 uur per dag verpleegkundige zorg aanwezig. Er is goede samenwerking met andere zorgverleners, zoals huisarts, fysiotherapeut en eventueel specialisten. Net als in bijna-thuis-huizen werken er ook veel vrijwilligers. Uw familie of andere naasten kunnen ook helpen.
U kunt aan uw huisarts vragen of er een bijna-thuis-huis of hospice in uw regio is.
Wanneer u meer hulp en zorg nodig heeft
Als het levenseinde nadert zullen vrienden, familie, de palliatief terminale zorg en uw huisarts er voor zorgen dat u vredig en in alle rust kunt sterven. Een verpleegkundige of verzorgende van de palliatief terminale zorg komt meerdere keren per dag langs als dat nodig is. De huisarts komt in deze periode regelmatig bij u op bezoek.
Heeft u extra hulp en ondersteuning nodig in huis? Dan kunt u misschien mensen van de Vrijwillige Palliatieve Terminale Zorg inschakelen. Zij bieden hulp bij u thuis, maar ook in hospices. Als u ze belt, kan er meestal op korte termijn een vrijwilliger bij u komen helpen.
De vrijwilligers hebben veel ervaring in de zorg. Ze hebben vaak zelf een dierbare verloren en weten daardoor hoe dat voelt. Ze doen geen medische en verpleegkundige handelingen.
Op de website van VPTZ staat hoe u hulp kunt inschakelen.
Nachtzorg in de laatste levensfase
De nachten zijn voor veel mensen in de laatste levensfase moeilijk. Veel mensen willen graag dat er 's nachts iemand bij ze is. Ze voelen zich misschien onzeker en onveilig. Het geeft rust als er 's nachts iemand aanwezig is.
Een mogelijkheid is terminale nachtzorg. Een verpleegkundige of verzorgende van de palliatief terminale zorg komt 's nachts een of meerdere keren bij u om u de zorg te geven die nodig is, bijvoorbeeld wondverzorging of naar het toilet brengen. Om nachtzorg te kunnen krijgen schrijft uw huisarts een terminaal verklaring. Daar staat in dat uw huisarts verwacht dat u nog maximaal 3 maanden te leven heeft.
Wilt u graag dat er de hele nacht iemand bij u is? Misschien vindt u het prettig als familie of kinderen bij u overnachten. Is dat niet te regelen? Dan kunt u nachtzorg van de Vrijwillige Palliatieve Terminale Zorg inschakelen. Er komt dan 's avonds laat tot 's ochtends vroeg iemand bij u. Deze vrijwilliger heeft veel ervaring met nachtzorg. Zij/hij kan helpen bij de verzorging, waken, uw naasten aflossen en 'er zijn'.
Stoppen met eten en drinken
Tegen het levenseinde lukt eten en drinken vaak niet meer. Uw lichaam neemt geen voedsel of vocht meer op. Eten en drinken hoeft ook niet meer. U wordt zwakker, suffer. U slaapt in en sterft uiteindelijk op een natuurlijke manier
Als u erg ziek bent en eigenlijk ook geen trek of dorst meer heeft, kunt u er ook bewust voor kiezen om niet meer te eten en niet meer te drinken. Als u erg oud of erg ziek bent, kan dit een goede en waardige manier van sterven zijn.
Bespreek het met uw arts als u het gevoel heeft dat u met eten en drinken wilt stoppen. Als u dit echt besluit, kan de huisarts u hierin begeleiden.
ORS
ORS is een oplossing van zouten en glucose (druivensuiker) in water.
Het wordt gebruikt bij waterdunne diarree en braken (overgeven).
Bron: Apotheek.nlMeer informatie over zorg en ondersteuning in de laatste levensfase
Hier vindt u meer informatie over zorg en ondersteuning in de laatste fase van het leven:
- Alsjenietmeerbeterwordt.nl. Acht mensen hebben te horen gekregen dat zij niet meer beter zullen worden. Ze vertellen welke praktische dingen allemaal geregeld moesten worden en welke keuzen zij maakten om ervoor te zorgen dat zij zo rustig én plezierig mogelijk hun laatste dagen konden beleven.
- Ikwilmetjepraten.nu. Tips voor een gesprek over uw wensen in de laatste fase van uw leven. Ook vindt u er films met persoonlijke verhalen.
- De Dappere Patiënt. In een documentaire van 28 minuten praten Amsterdamse patiënten en hun huisartsen over het gesprek over wensen rond het levenseinde.
- Doodgewoonbespreekbaar.nl. Hier vindt u tips, informatie en ervaringen van anderen over praten over de dood.
- In gesprek over leven en dood: films in verschillende talen en culturen (van Pharos).
- MIND Korrelatie. Hier kunt u terecht met vragen over zorg en welzijn.
- Netwerken Palliatieve Zorg. Via deze website vindt u zorg voor in de laatste levensfase.
- Levenseindekliniek. De Levenseindekliniek is voor mensen met een stervenswens van wie de arts geen euthanasie kan of wil geven.
- NVVE. De NVVE geeft voorlichting en informatie over euthanasie en hulp bij zelfdoding. Ook vindt u er standaard wilsverklaringen.
- Rijksoverheid.nl. Hier vindt u uitleg over deze specifieke wilsverklaring en een Handreiking voor een schriftelijk euthanasieverzoek.
Deze tekst is onder andere gebaseerd op de brochure Spreek op tijd over uw levenseinde van de KNMG, en op de Richtlijn Levensbeëindiging op verzoek bij patiënten met een psychische stoornis.